کوک سنتور، سردرگمی و اعتماد به نفس

کوک کردن سنتور خصوصا برای تازه کارها به دو دلیل سخت است. دلیل اول زیاد بودن تعداد سیم هاست. خیلی از سازها فقط چند سیم دارند اما سنتور ۷۲ سیم دارد و سخت تر این که هر چهار سیم یک خرک باید همصدا شوند. دلیل دوم ابهامات و موضوعات گیج کننده ای است که باعث خستگی و سردرگمی نوازنده میشود و در نتیجه هنرجوها اغلب اعتماد به نفس کافی برای کوک کردن و تغییر کوک سازشان ندارند. این موجب خستگی از صدای تکراری ساز و احساس محدودیت میشود.

خبر بد این که با علت اول (سختی کوک کردن این همه سیم) باید کنار آمد. ما آنقدر صدای سنتور را دوست داریم که میتوانیم با این مشکل کنار بیایم. و البته به مرور توانایی تان بیشتر میشود؛ پس نگرانش نباشید. خبر خوب این که علت دوم ساده تر از آن که فکر میکنید قابل رفع است. رفع ابهامات و کمی تجربه به شما اعتماد به نفس کاملی برای کوک کردن سنتور میدهد و کارتان را راحت تر میکند. با یادگیری بعضی مسائل ساده و رفع ابهامات دیگر نیازی نیست که تا مدت طولانی ای از سازتان فقط صدای شور بشنوید. شیرینی ماهور و همایون را میتوانید زودتر تجربه کنید. در این نوشته به مواردی می پردازیم که هنرآموز سنتور را سردرگم میکند. مواردی که دانستنش برای هر هنرجویی لازم است اما کسی به شکل واضح آنها را توضیح نمیدهد!

دلیل دوم: ابهامات

برای این که بتوانید مثل استادتان سنتور را کوک کنید باید چیزهایی را بدانید. در ادامه مواردی را مطرح میکنم که ندانستنش باعث سردرگمی و عدم اعتماد به نفس برای کوک کردن سنتور میشود:

• کوک با گوش یا تیونر:

در این مورد اختلاف نظر هست اما به نظر من تا زمانی که گوشتان (یعنی تواناییتان در تشخیص صداهای کوک و ناکوک) قوی نشده بهتر است از تیونر استفاده کنید. دلیلم این است که برای داشتن گوش قوی نیاز دارید که موسیقی خوب و کوک گوش کنید و سازتان هم همیشه باید کوک باشد. اگر سازتان ناکوک باشد دیرتر و دیرتر توان تشخیص نت کوک و ناکوک را پیدا میکنید. پس برای پیشرفت سریعتر بهتر است از تیونر استفاده کنید. اما حتی اگر گوش قوی دارید هم گاهی لازم است از تیونر استفاده کنید. مثلا وقتی که خسته اید. بعضی هنرمندان قبل از اجراها از تیونر برای کوک کردن استفاده میکنند.

• نحوه ی استفاده از تیونر

تیونرها (چه دستگاه ها و چه اپ های تیونر) اغلب خارجی هستند و به همین دلیل برای هنرآموزانی که در شروع یادگیری هستند مبهم اند. عددهای و علامت های مختلفی روی صفحه ی تیونرها نمایش داده میشود. نام نت ها اغلب با حروف انگلیسی نوشته میشوند که احتمالا در دوره ی یادگیری تئوری با آنها آشنا شده اید اما شاید هنوز هم برایتان ساده نباشد که به جای اسم فارسی نت «دو» حرف سی (C) و به جای نت «سی» حرف بی (B) را ببینید. در جدول زیر اسامی نتها را آورده ام:

بعلاوه علامت های تغییر دهنده هم در تیونرها نمایش داده میشوند. این علامت ها، معنی و تلفظ درست فارسی آنها را در زیر میبینید (در تیونر های خارجی فقط دو مورد اول را می بینید) :

عدد های دیگری هم در تیونرها دیده می شوند. مثلا شماره اکتاو، فرکانس مرجع (که بطور استاندارد روی عدد ۴۴۰ هرتز است) و یا فاصله با نت بر حسب سِنْت (cent) که اغلب با حرف c نشان داده میشود. هر سِنت یک صدم یک نیم پرده است. یعنی یک پرده به دویست سنت تقسیم میشود. مثلا وقتی تیونر G4 را به همراه مثلا ۲۵+ سنت نشان می دهد یعنی صدای دریافتی ۲۵ سِنت از نت سل اکتاور چهارم بیشتر است. اگر میخواهید سل کوک کنید باید آنقدر صدا را بم تر کنید که به عدد سنت نزدیک صفر بشود.

مشکل دیگر کار با تیونر ها این است که از آنجایی که در موسیقی غربی فاصله ی ربع پرده مرسوم نیست تیونر های خارجی ربع پرده را نشان نمیدهند. در حالی که برای کوک دستگاه های ایرانی به ربع پرده نیاز داریم. نکته ی دیگر این است که تیونر ها برای ساز خاصی طراحی نشده اند، یعنی نیازهای خاص نوازنده ی سنتور را مورد توجه قرار نمی دهند. تیونر آواکوک یک تیونر فارسی است. اسامی نت ها و علامت های تغییر دهنده را هم به فارسی نشان می دهد. بعلاوه مخصوص سنتور طراحی شده است و به همین دلیل کمک میکند که ابهامات گفته شده رفع شود و راحت تر بتوانید کوک کنید. آوا کوک هم به شما نشان می دهد که چه زمانی سیم کوک است و هم اگر کوک نباشد نشان می دهد که آچار کوک را در چه جهتی و حدودا چقدر باید بچرخانید.

• تفاوت موسیقی غربی و ایرانی

در کلاس های تئوری موسیقی ابتدایی، آنچه آموزش داده میشود بر اساس موسیقی غربی است. اما موسیقی ایرانی از بعضی جهات متفاوت است. همین تفاوت تئوریِ غربی و موسیقی ایرانی باعث سردرگمی هنرجو ها میشود. برای مثال شما با مفهوم اکتاو آشنا هستید. در هر اکتاو هفت نت داریم که فواصل مشخصی از هم دارند. در موسیقی غربی همین نت ها با همین فواصل در اکتاوهای مختلف، از زیرترین اکتاور تا بم ترین، تکرار میشود. برای مثلا دو ماژور را در نظر بگیرید. اگر هیچ کدام از نت ها علامت های تغییر دهنده نداشته باشند گام شما دو ماژور است و این برای تمام اکتاو ها صادق است. اما اگر اگر نت های «می»، «لا» و «سی» ر ا نیم پرده بم تر کنیم (بِمُل)، دو مینور را خواهیم داشت. این به این معنی است که نت های «می»، «لا» و «سی» در تمام اکتاوها همین تغییر را می کنند. بنابراین برای نشان دادن دو مینور کافی است برای یک اکتاو بگوییم که این سه نت، بِمُل کوک میشوند. به همین دلیل، همانطور که در شکل زیر میبینید، گذاشتن سه علامت بمل در ابتدای قطعه کفایت می کند.

اما مسئله در موسیقی ایرانی متفاوت است و همین هنرآموزان را سردرگم میکند. برای مثال در دستگاه شور نت لای سیم های سفید کُرُن (ربع پرده بم تر) کوک میشود اما نت لای اکتاو بعدی (پشت خرک) بِمُل (نیم پرده بم تر) کوک میشود. بنابراین بر خلاف موسیقی غربی، مشخص کردن علامت های تغییر دهنده برای یک اکتاو کافی نیست چون اکتاوهای دیگر میتوانند متفاوت باشند. اما در کتابها این تمایزها را در کنار کلید به طور کامل نمی نویسند. مثلا برای دستگاه شور فقط علامت های یک اکتاو آورده میشود:

بعلاوه دو خرک بالای سیم های زرد «می» و «فا» هستند و دو خرک پایین سیم های سفید هم همینطور. اما کوک این نت ها روی سنتور گاها باهم فرق دارد. پس برای یک نت مشخص گاهی دو علامت تغییر دهنده داریم!

نتیجه این که برای سنتور باید برای تک تک سیم ها علامت های تغییر دهنده را جداگانه مشخص کنیم. یعنی تنها راه برطرف کردن ابهام این است که برای هر ۲۷ خرکِ سنتور، کوک را مشخص کنیم. تصویر زیر کوک قطعه ی “پیروزی” از کتاب زیبای “بیست قطعه برای سنتور” استاد مشکاتیان است که کوک هر ۲۷ خرک را نشان می دهد:

کوک سنتور

• چند کوک برای یک دستگاه؟!

حتی با دونستن موارد بالا هم ابهامی دیگری وجود داره که باعث سردرگمی میشه. این سردرگمی وقتی که توی اینترنت جستجو میکنید که مثلا چطور باید ماهور رو روی سنتور کوک کنید یا وقتی کتابهای مختلف رو مقایسه میکنید بیشتر میشه. با سایت ها و منابع مختلفی روبرو میشید که برای یک دستگاه، کوک های مختلفی رو عنوان میکنن. برای مثال نت «رِ» در یک منبع کُرُن هست و در جای دیگه بِکار. اونوقت شما میپرسید که پس بالاخره ماهور رو چطور باید کوک کرد؟ مگه ما چند دستگاه ماهور داریم؟! برای دستگاه شور و دیگر دستگاه ها هم شاید با همین وضعیت مواجه بشید.

جواب این است که اساتید مختلف شور رو به شکل های مختلفی کوک کردند و همه ی اونها شور محسوب میشوند. تفاوت ها اغلب جزئی است و شنونده ی هر کدام از این کوک ها احساس نمیکند که چیزی غیر از شور می شوند. اما همین تفاوت ها هنرآموز را بر سر دوراهی و گاهی چند راهی قرار میدهد. پس باید چکار کرد؟ اگر بر اساس کتاب خاصی تمرین میکند باید عینا طبق همان کتاب کوک کنید. اما اگر فقط میخواهیدحال و هوای یک دستگاه را تجربه کنید خیلی فرقی ندارد که کدام یک از این کوک ها را انتخاب کنید. بنابراین نگران این تفاوت ها نباشید. در اپلیکیشن آواکوک شما میتوانید بر اساس کتاب یا بر اساس دستگاه ها به کوک های هرکدام از آنها دسترسی داشته باشید. مثلا اگر میخواهید کوک شور کتاب دوره ی ابتدایی سنتور استاد پایور را داشته باشید کافی است آن را انتخاب کنید و دیگران نگران تفاوت های شور در منابع مختلف نباشید.

• هر چند روز کوک کنم؟

این سوال جواب قطعی ندارد اما نکته ی مهم این است که اگر سنتورتان ناکوک باشد گوش شما به صداهای ناکوک عادت میکند و این اتفاق خوبی نیست. نوازنده باید گوش قوی ای داشته باشد، یعنی باید صدای کوک و ناکوک را به خوبی تشخیص بدهد. چون ساز به تدریج از کوک اخرج میشود شاید ناکوکی خیلی به چشتمان نیاید. پس لازم است که حداکثر هر چند روز یک بار کوک بودن سازتان را بررسی کنید. این که ماهی یک بار سنتورتان را پیش استادتان ببرید تا کوک کند به این معنیست که بیست و چند روز در ماه روی ساز ناکوک تمرین میکنید. دست بکار شوید و زودتر از دیگران عادت کنید که خودتان سازتان را کوک نگه دارید.

• میخواهید تنوع دستگاه های مختلف و حتی موسیقی غربی و آهنگ های پاپ را روی سنتورتان تجربه کنید؟

آواکوک یک تیونر تخصصی سنتور برای اندروید هست که به تازگی منتشر شده. برای کوک کردن سازتان کافی است دستگاه یا کتاب مورد نظر را انتخاب کنید و کوک دقیقش را برای هر خرک ببینید. آواکوک طوری طراحی شده که کار کردن با آن ساده باشد و در عین حال ابهامات گفته شده را حل کند. آواکوک به شما میگوید که آچار کوک را در چه جهتی و چقدر بچرخانید که سازتان کوک شود و وقتی به کوک مناسب رسیدید به شما اطلاع می دهد. میتوانید از لینک زیر آواکوک را دانلود کنید و کار با آن را تجربه کنید.

برای آشنایی بیشتر با آواکوک صفحه ی خانه را ببینید.

برای خواندن اصول نگهداری از سنتور اینجا را ببینید.

نظر، پیشنهاد یا انتقادی در مورد مطالب این صفحه دارید؟ از طریق فرم تماس با ما نظرتان را بنویسید. ممنون!

.